Berlijnse rechters sterken directe democratie

Gisteren (6 oktober 2009) velde het Grondwettelijk Hof van de deelstaat Berlijn twee arresten met ingrijpende gevolgen voor de directe democratie. De rechters maken het de Berlijnse regering zo goed als onmogelijk om referenduminitiatieven vóór de totstandkoming van het referendum af te wijzen. Zelfs referenda met een grote impact op de begroting worden mogelijk.

Twee burgergroeperingen hadden bij het Hof geklaagd nadat de Berlijnse regering hun (twee) referenduminitiatieven na het behalen van de eerste drempel (20 000 handtekeningen) had afgewezen. Nu gaven de rechters de regering in beide gevallen ongelijk.

Het eerste geval betreft het zgn. Kita-initiatief, dat meer personeel en een betere opvang in de Berlijnse kinderdagverblijven beoogt. Het bracht maar liefst 58 270 geldige handtekeningen bij elkaar (bijna driemaal het quorum). De regering verwierp het initiatief met een verwijzing naar de ingrijpende gevolgen voor de begroting (afhankelijk van de bron: tussen 100 en 212 miljoen euro extra onkosten). De Berlijnse wet verbiedt namelijk referenda met sterke repercussies op de begrotingswet. In hun vonnis interpreteren de rechters deze clausule bijzonder restrictief: ze oordelen unaniem dat de budgetbeperking slechts geldt voor de lopende begroting en bijgevolg niet van toepassing is op toekomstige begrotingen.

De tweede klacht stamde van het initiatief 'Berliner Wassertisch' (BW), dat meer transparantie eist omtrent de gedeeltelijke privatisering van de Berlijnse waterhuishouding. Deze is sinds 1999 voor 49 % in handen van het concern Veolia-RWE, aan wie de Berlijnse overheid contractueel een winstgarantie beloofde. Sinds 2004 werd het Berlijnse drinkwater zowat 30 % duurder, volgens BW een rechtstreeks gevolg van de Teilprivatisierung. De contracten met Veolia-RWE bevatten geheime clausules. BW wil per referendum afdwingen dat alle bestaande en toekomstige contracten over de privatisering van de Wasserbetriebe openbaar gemaakt worden. Meer dan 36 000 burgers ondersteunden deze eis, maar de regering wees het referendum af met een verwijzing naar het grondwettelijk recht op Vertrauensschutz (volgens deze bron te vertalen als 'bescherming van het gerechtvaardigd vertrouwen') en het recht op geheimhouding bij privé-verdragen.

De rechters spraken zich niet ten gronde uit over de argumenten van de regering, wel oordeelden ze (alweer unaniem) dat de Berlijnse wet de regering niet het recht toekent om een referenduminitiatief vooraf aan hoger recht te toetsen. In hun motivering stellen de rechters dat de regering elk initiatief moet toelaten dat niet onmiskenbaar en ingrijpend in strijd is met de grondwet. Volkswetgeving die tegen de grondwet indruist moet achteraf door het parlement of het Hof gewijzigd worden, aldus de rechters.

Het Berlijnse parlement heeft nu vier maanden de tijd om een van beide of beide burgerinitiatieven in een wet te gieten. Doet het parlement dit niet, dan mogen de actiegroepen handtekeningen verzamelen om een bindend referendum af te dwingen. Het quorom ligt bij 170 000 handtekeningen.

bronnen:

- berichtgeving: Märkische Allgemeine, Berliner Morgenpost

- achtergrond en interviews: Berliner Morgenpost

- commentaar: Tagesspiegel, taz

Het niveau van verkiezingen (zonder commentaar)

Twee foto's uit het straatbeeld van Brandenburg, september 2009.

Democratische sprokkels uit Duitsland - mei/juni 2009

Baden-Württemberg : 43,5 % voor de Freie Wähler

De kans is groot dat u van de (naar eigen zeggen) grootste burgerbeweging van Duitsland zelfs nog nooit de naam hoorde. De Freie Wähler ('Vrije Kiezers') zijn gemeentelijke kiezersverenigingen, te vergelijken met de Gemeentebelangen bij ons, maar dan wel een paar maatjes groter en een stuk beter georganiseerd. Onderling hebben de FW-afdelingen weinig gemeen, behalve dat ze dat ze vooral op gemeentelijk niveau actief zijn en dat ze in geen geval een partij willen zijn (ze zweren bij hun locale autonomie).

Toch zijn de meeste FW-afdelingen verenigd in een koepel op districtsniveau (bvb. FW Miltenberg in Beieren) en op deelstaatniveau (FW Bayern, FW Hessen enz.). Ook nationaal bundelen ze de krachten, in de FW Deutschland. Zo kunnen de FW zich als één burgerbeweging profileren, met maar liefst 280 000 leden.

In de deelstaat Baden-Württemberg (10 miljoen inwoners, 35 000 km² - een 'België in Duitsland') behaalden de Freie Wähler bij de gemeenteraadsverkiezingen op 7 juni maar liefst 43,5 % van alle stemmen, meer dan de 'volkspartijen' (CDU en SPD). Deze monsterscore haalde nauwelijks het nieuws, want ze was slechts een evenaring van het resultaat van vier jaar geleden.

In Beieren (12,5 miljoen inwoners, 70 000 km²) zitten de FW sinds vorig jaar in het deelstaatparlement. Met 10 % bij de deelstaatverkiezingen en net geen 20 % bij de jongste gemeenteraadsverkiezingen zijn ze er de derde grootste politieke kracht. In de 32 gemeenten van het district (Landkreis) Miltenberg, bijvoorbeeld, hebben de FW 160 gemeenteraadszetels en 12 burgemeesters.

Stilaan groeit de ambitie om het ook 'hogerop' te wagen. Bij de Europese verkiezingen in juni prijkten de FW voor het eerst op nationale stembiljetten. Met een ontnuchterend resultaat: nauwelijks 1,5 % van de stemmen. Het is duidelijk nog te vroeg voor de nationale politiek. Dat heeft ongetwijfeld te maken met het ontbreken van een overkoepelend programma (het is mij een raadsel waarom de FW niet unisono het bindend referendum op volksinitiatief en een democratischer kiesrecht eisen - zowat alle locale afdelingen zijn immers voor directe democratie) en het weinige gezag dat van de FW-koepels uitgaat. Die koepels kunnen slechts aanbevelingen doen, waaraan de locale afdelingen zich geenszins hoeven te houden.

Toch verwacht ik dat de FW op nationaal niveau zullen doorbreken. Democratische en langdurig stabiele politieke krachten moeten immers in de eerste plaats lokaal verankerd zijn, een proces dat tijd vergt (het schoolvoorbeeld is Zwitserland, maar ook Zuid-Duitsland heeft een lange traditie van lokaal zelfbestuur). Vanuit zo'n particularistische optiek wordt wat op het eerste gezicht een zwakte kan lijken (het ontbreken van het centrale machtswoord en partijtucht) op langere termijn wellicht de grootste kracht van de Freie Wähler. Ik zal dan ook af en toe over het reilen en zeilen van de FW berichten.

En... het voorbeeld van de Freie Wähler verdient navolging. Stel u voor dat bij de gemeenteraadsverkiezingen in Vlaanderen of België verenigingen van 'Vrije Burgers' 40 % van de stemmen behalen! En stel u dan nog voor dat ze, in tegenstelling tot de Freie Wähler, ondanks hun onwrikbare locale autonomie en hun uiteenlopende politieke standpunten toch die ene gemeenschappelijke institutionele en dus 'meta-politieke' eis hebben: de invoering van het bindend referendum op volksinitiatief...

Meer weten?
- Webstek van de FW Baden-Württemberg
- Artikel in de FAZ over de Freie Wähler in BW
- Wikipedia-artikel over de grootte van de FW in de Duitse deelstaten
- Jos Verhulst over 'ontvlechtend federalisme' in Directe democratie (hfst. 3)


Duitsland : stemrecht voor kinderen?

46 verkozenen van CDU, FDP en SPD hebben een wetsvoorstel ingediend om kinderen stemrecht te verlenen. Eén van hen is de vroegere 'familieminister' Renate Schmidt (SPD). De indieners verwijzen naar de Grundrechte, die met het huidige kiesrecht geschonden worden. Ook ex-president Roman Herzog steunt het voorstel. De ouders zouden het stemrecht plaatsvervangend uitoefenen tot het kind het opeist. Het parlement verwees het wetsvoorstel naar een commissie.

Bron: rp-online


Uitsmijters

• Uit een recente Forsa-peiling, uitgevoerd in opdracht van Mehr Demokratie, blijkt dat 68 % van de Duitse kiezers voor de invoering van het referendum zijn. De peiling maakt een opsplitsing volgens de partijsympathieën van de ondervraagden.
  

• Een paar cijfers over abgeordnetenwatch.de en kandidatenwatch.de, de kanalen waar burgers rechtstreeks vragen aan verkozenen of (in de aanloop naar verkiezingen) aan kandidaten kunnen stellen. In 2008 stelden burgers meer dan 26 000 vragen, waarvan maar liefst 23 000 een antwoord kregen. 2,8 miljoen bezoekers klikten vorig jaar in totaal 29 miljoen pagina's aan, een verdubbeling tegenover 2007. In totaal staan op abgeordnetenwatch.de meer dan 100 000 antwoorden van verkozenen en kandidaten. (bron: Die Welt)

• In de tweede ronde van de zogenaamde 'Federalismehervorming' (Föderalismusreform II) zijn de zestien Duitse deelstaten en de Bond het eens geworden dat alle deelstaten nog tot 2020 de tijd krijgen om hun schulden af te bouwen. Vanaf 2020 mogen de deelstaten geen schulden meer maken (behalve in uitzonderingsgevallen - à bon entendeur...). Vijf armere deelstaten (Bremen, Saarland, Berlijn, Saksen-Anhalt, Sleeswijk-Holstijn) kunnen nog tot 2020 rekenen op de financiële solidariteit (800 miljoen euro per jaar) van de andere deelstaten en de Bond. Daarna moet elke deelstaat financieel zelfbedruipend zijn. Of hoe een federalisme-met-zestien problemen aanpakt waarover in een federalisme-met-tweeënhalf nog niet eens gesproken kan worden.

• In 'Der Stern' verscheen op 10 juni een reportage over de grote groep van 'Nichtwähler' (thuisblijvers bij verkiezingen) in Duitsland, waaruit duidelijk blijkt dat niet gaan stemmen een door en door bewuste politieke keuze kan zijn.
  

• Evangelischer Kirchentag in Bremen. Op de oecumenische driedaagse van de Duitse Lutheranen ondertekenden 4600 deelnemers de oproep van Mehr Demokratie en Omnibus voor de invoering van het nationale referendum, daaronder ook minister van Buitenlandse Zaken en kandidaat-bondskanselier Steinmeier (SPD) en zijn partijvoorzitter Müntefering. Omdat meer dan 3000 deelnemers onze actie steunden werd deze eis een officiële resolutie van de Kirchentag. (Wat niet wegneemt dat de organisatie er nauwelijks een woord over communiceerde). Klik hier voor een verslag met enkele foto's. (Foto bovenaan: de Omnibus für direkte Demokratie in Deutschland in Bremen; foto onderaan: Steinmeier ondertekent onze resolutie, door mezelf vereeuwigd :)

• Gerald Häfner, een van de stichters en zowat het politieke gezicht van Mehr Demokratie werd op 7 juni verkozen tot EU-parlementslid voor Die Grünen.

• Mehr Demokratie heeft nu ook een eigen kanaal op Youtube. Een mooie reportage (10') is deze, over het referendum dat MD op de dag van de Europese verkiezingen in het Beierse Vaterstetten organiseerde: plaatsvervangend voor heel Duitsland mochten de burgers er stemmen over de invoering van het nationale referendum.

Hamburg: compromis over nieuwe kieswet bereikt - referendum wellicht overbodig

In de strijd voor een nieuwe kieswetgeving in de Duitse deelstaat Hamburg hebben de partijen en Mehr Demokratie op de valreep een compromis bereikt. Op een enkele toegeving na zal het Hamburgse parlement het volledige wetsontwerp van Mehr Demokratie omzetten, waardoor een referendum op 27 september overbodig wordt. 

De toegeving betreft de belangrijke Landesliste (de 'deelstaatlijst', die bepalend is voor het aantal verkozenen waarop een partij recht heeft). Voor deze lijst wordt de lijststem niet volledig afgeschaft, maar zullen de kiezers zelf mogen beslissen of ze hun stemmen aan kandidaten of aan partijen geven. Voor de Bezirksliste (de 'districtlijst', waarop locale kandidaten verkozen worden) vervalt de lijststem wel. Het wetsontwerp van Mehr Demokratie voorzag de volledige afschaffing van de lijststem. 

De nieuwe wet zal grondwettelijk worden verankerd, zodat ze achteraf alleen met een tweederdemeerderheid te wijzigen is. Bovendien kunnen de burgers in dat geval een correctief referendum afdwingen, zodat de bevolking het laatste woord heeft over de voorgestelde wijzigingen. 

Het compromis, overigens gebaseerd op de kieswetgeving in Bremen, kwam onder grote tijdsdruk tot stand, aangezien de termijn om een referendum aan te vragen op 13 juni verstrijkt. Mehr Demokratie heeft laten weten dat het voor alle zekerheid het referendum zal aanvragen.

Het is al de tweede keer in korte tijd dat een deelstaatparlement een ontwerp van volkswetgeving van Mehr Demokratie overneemt alvorens het tot een referendum komt. In april versoepelde Thüringen de wetgeving voor gemeentelijke referenda. Ook toen ging een korte maar verbeten strijd met vooral de CDU vooraf.

Meer weten?

- de voorgeschiedenis,

- berichtgeving in Die Welt, Taz, Hamburger Abendblatt,
- commentaren in Die Welt, Hamburger Abendblatt.

Hamburg - actieplatform wijst compromisvoorstel af. Weg naar referendum ligt open.

Het Hamburgse actieplatform Faires Wahlrecht, dat voldoende handtekeningen verzamelde om in september een bindend referendum over een kieswethervorming af te dwingen, heeft het op de valreep voorgestelde compromisvoorstel van de partijen (voornamelijk CDU-SPD) afgewezen.

Over het compromisvoorstel zijn intussen meer details bekend. Geïnteresseerden vinden ze hier.

De weg naar het referendum op 27 september ligt nu open. Alleen door het wetsvoorstel Faires Wahlrecht integraal over te nemen kan het Hamburgse parlement, de Bürgerschaft, een referendum nog voorkomen.

Grootse campagne voor het nationale referendum in Duitsland

Mehr Demokratie en Omnibus für direkte Demokratie voeren in 2009 campagne voor de invoering van het bindend referendum op nationaal niveau ('bundesweiter Volksentscheid'), het enige bestuursniveau in Duitsland waar het bindend referendum op volksinitiatief nog niet bestaat.

Hier een kort overzicht van de drie belangrijkste acties, gevolgd door wat achtergronden bij de timing en symboliek van de campagne.

1) Handtekeningenactie 'Het referendum in de grondwet'

Onder de slogan 'Volksentscheid ins Grundgesetz' worden nog tot het najaar handtekeningen ingezameld. Bij de start van de coalitiegesprekken na de parlementsverkiezingen van 27 september 2009 zullen deze handtekeningen aan het nieuw samengestelde parlement overhandigd worden.

Tot nu toe tekenden al meer dan 7 000 mensen. Tijdens de vierdaagse 'Kirchentag', het tweejaarlijkse oecumenische feest van de Lutherse kerk (van 20-24 mei in Bremen) willen we onder de goed 100 000 deelnemers 3 000 handtekeningen verzamelen. Als we daar tegen zaterdagavond in slagen wordt het nationaal referendum mee opgenomen (én gecommuniceerd) als een officieel standpunt van de Kirchentag.


Update 24 mei : de Kirchentag-resolutie is aangenomen. Bijna 4500 deelnemers ondertekenden de tekst, die de invoering van het bindend referendum op federaal niveau eist. Daaronder ook minister van buitenlandse zaken Steinmeier en SPD-voorzitter Müntefering.

2) Referendum in Vaterstetten: 'De Galliërs zijn terug!'

In de Beierse gemeente Vaterstetten (22 276 inwoners) vindt op 7 juni parallel met de EU-verkiezingen een referendum plaats over de invoering van het nationale referendum. Mehr Demokratie organiseert de consultatieve volksraadpleging samen met het gemeentebestuur (CSU).

Deze symbolische actie moet een signaal zijn : Vaterstetten stemt op 7 juni plaatsvervangend voor alle Duitsers. In 2004 haalde een soortgelijk referendum over de EU-grondwet in het dorp Strempt (IJfel) de nationale media. De actie heette toen 'Het Gallische dorp'.

Website: http://vaterstetten-stimmt-ab.de

3) Kieskringactie: 'Ich stimme für deutschlandweite Volksentscheide!'

Dit is het koninginnenstuk van de campagne. Mehr Demokratie wil van het nationale referendum een centraal punt van de verkiezingscampagne voor de parlementsverkiezingen (29 september) maken.

In alle 299 kiesdistricten vraagt Mehr Demokratie aan alle lijsttrekkers van de vijf grote partijen om (mét argumenten) stelling in te nemen voor of tegen de invoering van het nationale referendum. Deze standpunten worden vervolgens via een folder in het kiesdistrict verspreid (tenminste, als er voldoende geld is : 300 euro volstaan om in een kiesdistrict 5000 folders te verdelen). Als kandidaten niet meewerken wordt de stelling van hun partij achter hun naam gezet. (Hier zie je hoe zo'n folder er ongeveer zal uitzien)

Deze actie is nog in de eerste fase. Voorlopig hebben in nog maar één kiesdistrict alle vijf de kandidaten geantwoord. Vooral de CDU-kandidaten laten op zich wachten (de CDU/CSU is als enige partij expliciet tegen het nationaal referendum).

Op de campagnewebsite kun je per kiesdistrict en per kandidaat (1500 in totaal) de antwoorden bekijken. CDU-parlementslid Cajus Julius Caesar, bijvoorbeeld, is tegen referenda.

Met deze actie wil Mehr Demokratie het referendum op de politieke agenda plaatsen. De campagne zal ook na de verkiezingen als drukkingsmiddel dienen om de kandidaten aan hun engagement te herinneren.


Behalve deze drie kernacties vinden het hele jaar door talrijke demonstraties, debatten en kleinere acties plaats (klik hier voor een overzicht). Ook de succesvolle briefkaartenactie (gericht aan verkozenen) wordt in 2009 voortgezet.


Waarom 2009? Over de Duitse Grondwet en 'het Duitse artikel 33'

Niet toevallig werd 2009 voor deze actie uitgekozen. Dit jaar bestaat de Bondsrepubliek 60 jaar en op 23 mei vindt naar aanleiding van '60 jaar grondwet' een groot volksfeest in Berlijn plaats. (Mehr Demokratie zal natuurlijk ook aanwezig zijn: met een zeven meter hoge opblaasbare grondwet voor Brandenburger Tor).

Nu is de Duitse grondwet in eigen land een omstreden document. Ze werd in 1949 onder strikte controle van de Amerikanen uitgewerkt en als 'voorlopige grondwet' ingevoerd (vandaar overigens de benaming Grundgesetz in plaats van het gebruikelijke Duitse woord Verfassung). Zolang Duitsland niet herenigd was, was een definitieve grondwet ongewenst, zo heette het toen. Dat voorlopige karakter was ook de officiële reden waarom deze 'grondwet' niet in een referendum aan het volk werd voorgelegd.

Na de Duitse hereniging in 1990 beslisten de Duitse politici om geen nieuwe grondwet uit te werken en om de bestaande 'voorlopige' grondwet te behouden (opnieuw zonder referendum). Hun belangrijkste argument was: 'De grondwet heeft bewezen een goed instrument te zijn'. Dat dit veel Duitsers hoog zit, heb ik de laatste vijf jaar tijdens debatten en discussies geregeld mogen merken: 'Wir haben keine Verfassung, wir haben nur ein Grundgesetz', is een vaak gehoorde inleiding op een sneer naar politici of partijen. Onderverstaan: wij burgers hebben ons nooit over die (ons na de oorlog opgelegde) grondwet mogen uitspreken.

Omstreden is ook het artikel 20 van datzelfde Grundgesetz : 'Alle Staatsgewalt geht vom Volke aus. Sie wird vom Volke in Wahlen und Abstimmungen (...) ausgeübt.' (Alle macht gaat van het volk uit. Ze wordt door het volk via verkiezingen en stemmingen (...) uitgeoefend.) Op die 'Abstimmungen', referenda dus, wachten de Duitsers nu al zestig jaar.

Hamburg - vuile truken tegen referendum in de maak

De taz-online brengt vandaag meer details over de manier waarop de Hamburgse partijen het referendum over een nieuw kiesrecht willen saboteren. neen, Dat woord lijkt niet overdreven. (*)

Als Mehr Demokratie het 'compromisvoorstel' van de partijen (cumuleren en panacheren enkel invoeren voor de locale lijsten, niet voor de deelstaatlijsten) niet aanvaardt, zou het Hamburgs parlement het wetsvoorstel van Mehr Demokratie zelf goedkeuren, om het na de verkiezingen meteen weer te wijzigen.

Op die manier zouden de partijen twee vliegen in één klap slaan: ze ontlopen zowel het bindend referendum op 27 september als de onlangs in de Hamburgse grondwet ingeschreven bescherming van volkswetgeving: als 30 000 burgers zich tegen de wijziging van een per referendum ingevoerde wet verzetten, krijgt de bevolking het laatste woord. Een gewone wet kan via de normale parlementaire weg gewijzigd worden.

Nog volgens het taz-artikel noemde een SPD-fractielid dit plan 'alleen maar theoretisch mogelijk', terwijl een CDU-verkozene het onomwonden bevestigde.

Woensdagavond bespreken alle betrokken partijen het 'compromisvoorstel' op een gezamenlijke bijeenkomst.


(*) Over het 'compromisvoorstel', blijkbaar onder impuls van de CDU en gesteund door de SPD, schreef ik vorige week al dit berichtje. Voor de algemene achtergrond van het verhaal, klik hier. Voor de actuele stand van zaken op de webstek van het initiatief Faires Wahlrecht, klik hier.

Hamburg - partijen in paniek over kiesrechtreferendum?

Hervormen de Hamburgers op 27 september 2009 zelf hun kieswetgeving? De enige mogelijkheid om een met de parlementsverkiezingen samenvallend referendum over de afschaffing van de lijststem en de invoering van cumuleren en panacheren (*) in de deelstaat Hamburg te voorkomen, is dat de actiegroepering Faires Wahlrecht zelf van de volksraadpleging afziet. Precies daarop lijken de Hamburgse politici nu aan te sturen. (Klik hier voor meer informatie over het referendum).

Vandaag bericht Die Welt over een compromisvoorstel van de CDU, dat ook alle andere Hamburgse partijen zouden steunen. Bij deelstaatverkiezingen in Duitsland worden zowel 'kieskringafgevaardigden' (Wahlkreisabgeordnete) als 'deelstaatafgevaardigden' (met de zogenaamde tweede stem - 'Zweitstimme') verkozen. Het voorstel van de CDU bestaat erin, het cumuleren en panacheren tot de eerste groep te beperken en op deelstaatniveau de lijststem te behouden.

De steun van de andere partijen voor het compromisvoorstel is opvallend omdat het referendum mee gedragen werd door Die Grünen, de liberale FDP en prominenten van de SPD (of de SPD als partij het initiatief al dan niet steunde kan ik niet met zekerheid bevestigen).

Mehr Demokratie heeft nog niet officieel gereageerd, ook omdat (nog volgens Die Welt) de CDU (nog) geen schriftelijk voorstel gedaan heeft. De aanvraag voor het referendum moet ten laatste half juni ingediend worden. De tijd dringt dus. Wordt ongetwijfeld vervolgd.


(*) een kiessysteem waarbij de kiezer meerdere stemmen (in dit geval: vijf) over verscheidene kandidaten, niet noodzakelijk van dezelfde partij, kan verdelen. Men kan een kandidaat ook meer dan één stem geven.

Democratische sprokkels uit Duitsland - april 2009

Berlijn - Pro-Reli referendum: meerderheid voor behoud van verplicht ethiekonderwijs

Met een meerderheid van 51,3 % beslisten de Berlijnse stemburgers vandaag dat het vak 'ethiek' in het gemeenschapsonderwijs voor alle scholieren verplicht blijft. Dat is het resultaat van het eerste bindende referendum op volksinitiatief in de deelstaat Berlijn. De opkomst lag bij 29,2 %.

Sinds het schooljaar 2006-2007 is 'ethiek' verplicht in de eerste vier jaren van het middelbaar onderwijs, godsdienst daarentegen een naschools keuzevak. Deze regeling werd ingevoerd in de nasleep van een 'eremoord' op een jonge Duits-Koerdische vrouw in Berlijn, enkele jaren geleden.

De actiegroep Pro-Reli wilde ouders en leerlingen de vrije keuze geven tussen beide vakken en werkte een wetsontwerp in die zin uit. Ze verzamelden ruim 300 000 handtekeningen, heel wat meer dan de voor een bindend referendum vereiste 170 000. Over de achtergrond van en de aanloop naar het referendum had ik het al in de 'sprokkels' van januari en februari/maart.

Het resultaat is een getrouwe afspiegeling van de vroegere tweedeling van Berlijn : in alle Ostbezirke, de voormalige oostelijke districten, stemden meer dan 70 % met 'neen' (dus voor het behoud van 'ethiek'), in de voormalige Westbezirke waren meer dan 60 % van de kiezers voor het initiatief. (Het centraal gelegen Mitte en het 'oost-west'-district Friedrichshain-Kreuzberg laat ik buiten beschouwing)

Geen belastinggeld voor advertenties en publicaties

In de aanloop naar het referendum oordeelde het Berlijnse Oberverwaltungsgericht (de hoogste administratieve rechtbank) op 23 april dat de Berlijnse overheid geen belastinggeld mag gebruiken om via advertenties of publicaties voor haar standpunt omtrent het referendum (in casu: voor een 'neen' en dus voor het behoud van ethiek als verplicht vak) te werven. De initiatiefnemers van Pro-Reli hadden klacht ingediend tegen een voor 26 april geplande advertentiecampagne van de Senat (de Berlijnse regering) in de locale media.

De overheid mag haar standpunt wel via andere kanalen zoals persconferenties en interviews bekend maken. Ook mag belastinggeld gebruikt worden voor de druk en verspreiding van de officiële informatiebrochure in de aanloop naar referenda. In deze brochure krijgen de initiatiefnemers en de overheid de kans om hun argumenten en standpunten toe te lichten.

De vele affiches en plakkaten in het Berlijnse straatbeeld zijn een initiatief van de politieke partijen en worden naar ik aanneem uit de (grotendeels met belastinggeld gespijsde) partijkas gefinancierd.


Meer weten?
- De meest actuele stand van zaken: www.wahlen-berlin.de
- De NZZ over het Pro-Reli-referendum
- Achtergrondartikel in Die Welt : "Die Verfassung nutzt die Früchte des Christentums"
- ARD Tagesthemen, de dag voor het referendum





Duitsland - parlement stemt tegen democratie

Op 23 april stemden de meerderheidspartijen in de Bundestag (het Duitse parlement) tegen drie wetsontwerpen voor de invoering van bindende referenda op federaal niveau. Die Grünen, Die Linke en de liberale FDP hadden elk een eigen ontwerp ingediend. De coalitiepartijen CDU/CSU en de SPD stemden telkens gesloten tegen.

De sociaal-democratische SPD voert de invoering van het bindend referendum weliswaar in haar programma op, maar uit deze stemming blijkt dus hoe weinig waarde de partij er in werkelijkheid aan hecht. Dat geldt ook voor de CSU, de Beierse christen-democraten, die de laatste maanden luidkeels uitschreeuwen dat ze meer referenda willen (bvb. over nieuwe EU-verdragen die de grondwet wijzigen). Ook dat blijkt nu meer verkiezingsretoriek dan visie: de CSU verloor een paar maanden geleden haar onwrikbaar gewaande absolute meerderheid in Beieren en probeert zich nu als een bezetene te profileren. Alleen de CDU is consequent in haar afwijzing van meer democratie: ze was, is en blijft tegen referenda.

Ik stel me overigens ook vragen bij de oprechtheid van de indieners van de wetsontwerpen. Als je echt het bindend referendum wil invoeren, waarom dan drie verschillende wetsontwerpen uitwerken in plaats van één? Bovendien stemde alleen Die Linke voor de drie voorstellen. Voor mij bevestigt dit hele gedoe nog maar eens dat geen enkele politieke partij 'meer democratie' werkelijk als een prioriteit ziet.

En toch illustreert deze stemming dat directe democratie in Duitsland veel hoger op de politieke agenda staat dan in ons land. Alle 16 Duitse deelstaten kennen het bindend referendum op gemeentelijk en op deelstaatniveau (hier een overzicht van de modaliteiten per deelstaat). Waar handtekeningendrempels en opkomstquora het de burgers niet al te moeilijk maken, wordt er ook duchtig gebruik van gemaakt (vooral in Beieren en Hamburg). Volgens het 'referendumrapport 2008' van Mehr Demokratie liepen in 2008 op deelstaatniveau 44 initiatieven.

Meer weten?
- De volledige tekst van de wetsontwerpen van FDP, Grüne en Die Linke
- Een kort verslag van de zitting
- Stellingname van Mehr Demokratie na afloop van de stemming

- Kort overzicht van de referendum-modaliteiten op deelstaat- en op gemeenteniveau.
- Databank van gemeentelijke referenda in Duitsland


Kandidatenwatch.de gaat Europees

In de aanloop naar de EU-verkiezingen gaat vanaf 28 april kandidatenwatch.de niet alleen in Duitsland online, maar voor het eerst ook in drie andere EU-landen.

Over abgeordnetenwatch.de, het partijonafhankelijke platform dat Duitse burgers toelaat om rechtstreeks vragen te stellen aan hun verkozenen, schreef ik vroeger al dit stukje. Naast het (permanente) abgeordnetenwatch.de bestaat ook het (tijdelijke) kandidatenwatch.de, dat uitsluitend in de aanloop naar verkiezingen actief wordt. Zoals de naam al zegt, stellen burgers hier hun vragen aan kandidaten. Voor de Duitse federale verkiezingen van 2005 werden maar liefst 12 000 vragen gesteld, waarvan meer dan 8 000 een antwoord kregen.

Het Duitse initiatief wordt nu voor het eerst uitgebreid naar andere Europese landen. Naar aanleiding van de EU-verkiezingen op 7 juni 2009 zullen ook Ierland, Oostenrijk en Luxemburg hun eigen 'kandidatenwatch' voeren. De vier initiatieven worden gebundeld in het portaal parliamentwatch.org.




Nog een paar uitsmijters...

* Een nieuw luik van de Mehr Demokratie-website bundelt alle wetenswaardigheden over directe democratie in Duitsland: www.wissen.mehr-demokratie.de. Met onder meer een databank van initiatieven, een overzicht van de referendumwetgeving per deelstaat, publicaties over deelaspecten van democratie enz.

* Op 17 en 18 juni vindt in Keulen een wetenschappelijk colloquium plaats over "Demokratisches Verfahrensrecht in de EU" (democratisch procesrecht in de EU). Meer informatie hier.

* Een rijk gestoffeerde webstek over kieswetgeving : www.wahlrecht.de

* De 177 CDU-verkozenen in de Duitse Bundestag kregen op abgeordnetenwatch.de in totaal al 8 548 vragen, waarvan ze er 6 578 beantwoordden (79 %). Een lukraak gekozen voorbeeld: verkozene Cajus Julius Caesar uit Noord-Rijnland-Westfalen kreeg in deze legislatuur 29 vragen (waarvan 8 in de categorie 'democratie en burgerrechten'), die hij allemaal beantwoordde. Tijdens de verkiezingscampagne 2005 reageerde hij op 53 van 61 vragen.

Thüringen: parlement keurt referendumvoorstel 'Meer democratie in Thüringse gemeenten' goed

Op vrijdag 3 april keurde het parlement van de Duitse deelstaat Thüringen het burgerwetsontwerp 'Mehr Demokratie in Thüringer Kommunen' goed, dat de drempel voor bindende referenda op gemeentelijk niveau aanzienlijk lager legt. Voor dit wetsontwerp hadden een twintigtal burgerbewegingen in 2008 meer dan 235 000 handtekeningen bijeengebracht. De goedkeuring van het ontwerp door de Thüringse Landtag was de enige mogelijkheid om een bindend referendum in het najaar te voorkomen.

Na het recente succes in Hamburg is dit de tweede klinkende overwinning voor Mehr Demokratie (en voor de democratie tout court) in een Duitse deelstaat sinds december 2008. En ook deze keer ging een bitse strijd met de particratie vooraf...

In oktober 2008 berichtte ik al over de pogingen van de Thüringse christen-democraten om het referendum-in-wording te dwarsbomen. De CDU, die in het Thüringse parlement een volstrekte meerderheid had, joeg in een mum van tijd een eigen wet over gemeentelijke referenda door het parlement. Deze wet versoepelde weliswaar ook de bestaande regeling op een aantal vlakken, maar was op wezenlijke punten toch referendumonvriendelijker dan het wetsontwerp van de burgeractiegroepen. Vooral het vervangen van de vrije inzameling van handtekeningen op straat door de verplichte inschrijving op het gemeentehuis, zette veel kwaad bloed. Daarbij wijzigde de CDU ook de Thüringse gemeentewet, zodat niet meer duidelijk was of er voor het burgerwetsontwerp nog een juridische grondslag bestond.

Maar blijkbaar reed de CDU met haar sabotagewet zichzelf klem. Immers, bij een goedkeuring van het referendum zouden er in Thüringen twee wetten over gemeentelijke referenda naast elkaar bestaan: een wet van de burgers en een wet van de CDU-meerderheid. Een kluif voor juristen, dus. Bovendien hadden de Thüringse oppositiepartijen en Mehr Demokratie klacht neergelegd bij het Grondwettelijk Hof van Thüringen (Landesverfassungsgericht). Deze klacht wordt nu ingetrokken.

De nieuwe Thüringse referendumwet verlaagt de handtekeningendrempel voor bindende referenda tot 7 percent (voorheen 13 tot 17 %), het toestemmingsquorum tot 10, 15 of 20 % in grote, middelgrote resp. kleine gemeenten (voorheen 20-25 %). Ook breidt ze het aantal mogelijke onderwerpen uit (mogelijk worden bvb. referenda over bouwprojecten en de opname van kredieten) en voert de zogenaamde inwoneraanvraag ('Einwohnerantrag') in: 300 handtekeningen van inwoners ouder dan 14 jaar volstaan om een vraag verplicht op de agenda van de gemeenteraad te zetten. Dus ook niet-EU-burgers mogen ondertekenen. De inwoneraanvraag komt in de plaats van de bestaande burgeraanvraag ('Bürgerantrag').

Dank zij de nieuwe wet klimt de deelstaat Thüringen in de 'democratie-ranking' van Mehr Demokratie van een gedeelde voorlaatste naar de vierde plaats, na Berlijn, Hamburg en Beieren.

Democratische sprokkels uit Duitsland – februari-maart 2009

Hamburg – Referendum over nieuwe kieswet afgedwongen

Dit jaar mogen de Hamburgers zich in een bindend referendum uitspreken over een nieuwe kieswet voor hun deelstaat. In amper drie weken kon het bondgenootschap 'Faires Wahlrecht' van Mehr Demokratie en Omnibus für Direkte Demokratie zo'n 76 000 handtekeningen verzamelen, duidelijk meer dan de vereiste 61 834.

Meer bepaald voorziet het wetsontwerp de invoering van cumuleren en panacheren: elke kiezer mag vijf stemmen over maximum vijf kandidaten verdelen (niet noodzakelijk van dezelfde partij). Vanzelfsprekend mag de kiezer al zijn stemmen ook aan dezelfde kandidaat geven. Alleen een lijststem is met het nieuwe voorstel niet meer mogelijk.

Als het Hamburgse deelstaatparlement (de 'Bürgerschaft') het wetsvoorstel niet zelf aanneemt, moet het referendum plaatsvinden. Dan valt het samen met de federale parlementsverkiezingen van 27 september 2009.

Het is nauwelijks drie maanden geleden dat de Bürgerschaft het bindende karakter van bindende referenda in de deelstaatgrondwet opnam. Meer details over dit surrealistische verhaal vind je in de 'sprokkels' van december 2008. Daar lees je ook waarom de Hamburgers een tweede maal over cumuleren en panacheren mogen stemmen, hoewel ze diezelfde kieswethervorming enkele jaren geleden ook al per referendum invoerden.

Meer weten?

Alle mediaberichtgeving over het initiatief staat op de campagne-website.

Berlijn – Burgemeester Wowereit koppelt 'Pro Reli'-referendum los van Europese verkiezingen

Het Berlijnse 'Pro Reli'-referendum over de vrije keuze van het vak godsdienst in het openbaar onderwijs zal niet, zoals verwacht, in juni, op de dag van de Europese verkiezingen plaatsvinden, maar wel op 26 april. Zo wou burgemeester Wowereit (SPD) het en zo zal dus geschieden.

Over het initiatief Pro Reli werd in de januari-sprokkel al bericht. Toen stond de datum van het referendum nog niet vast. (Sindsdien bleek ook het aantal opgehaalde handtekeningen veel hoger dan eerder gemeld: 307 000 Berlijners tekenden voor het referendum, dat is maar liefst 50 % van het aantal benodigde ja-stemmen op 26 april).

Het quorum voor een geldig referendum bedraagt 25 % van de stemgerechtigden. Daar het referendum niet samenvalt met de Europese verkiezingen, bestaat de kans dat dit quorum niet gehaald wordt. Volgens velen is dat dan ook de reden waarom burgemeester Wowereit, tegen zowat alle andere partijen in, zijn zin doordreef en het referendum in april legde. Volgens anderen vreest de SPD dat het referendum in juni veel gelovigen naar de stembus kan lokken. Dat zijn vooral CDU- en FDP-kiezers.

Het loskoppelen van referendum en verkiezingen kost de stad Berlijn 1 tot 1,4 miljoen euro. Om die reden heeft de voorzitter van de pas opgerichte 'Tempelhof-partij' bij het openbaar ministerie (Dt. Staatsanwaltschaft) klacht neergelegd tegen de Berlijnse regering, wegens het verkwanselen van gemeenschapsgeld (letterlijk vertaald: 'kwade trouw' ten laste van de deelstaatbegroting).

Meer weten?

Over de tegencampagne ('Pro Ethik'): Tagesspiegel

Over het groeiend aantal volksinitiatieven in Berlijn: Berliner Morgenpost en Die Welt

Over de Tempelhof-Partei ('Direkte Demokratie findet jetzt statt')

Brandenburg – geen referendum tegen bruinkoolwinning in dagbouw

Het Brandenburgse referendumintiatief tegen nieuwe sites voor bruinkoolontginning in dagbouw is mislukt. Slechts 25 000 burgers ondertekenden. Voor bindende referenda is de vrije inzameling van handtekeningen in Brandenburg verboden. Burgers moeten naar het stadhuis, waar vaak lange wachttijden ontstaan.

Meer weten?

Zie de december-sprokkel.

Karlsruhe – Grondwettelijk Hof verbiedt (voorlopig) het gebruik van stemcomputers

Op 3 maart 2009 maakte het Duitse grondwettelijk Hof in Karlsruhe een voorlopig einde aan het gebruik van stemcomputers in Duitsland. Het Hof noemde de inzet van stemcomputers bij de federale verkiezingen van 2005 ongrondwettelijk, met als belangrijkste argument dat de kiezers met het toen gebruikte systeem onmogelijk de resultaten van de verkiezingen konden controleren. Volgens de rechters druist dat in tegen het principe van de openbaarheid van de stemming (Dt. Öffentlichkeit der Wahl).

Meer weten?

ZDF-bijdrage over een nieuw, veiliger systeem voor elektronisch stemmen.

Die Welt, Focus, Süddeutsche, Deutschlandradio

Duitsland – 'Superverkiezingsjaar 2009'

Het jaar 2009 is in de Duitse media omgedoopt tot 'Superwahljahr'. Maar liefst vijftien keer mogen Duitse burgers dit jaar naar de stembus: voor gemeenteraads-, deelstaat-, nationale of Europese verkiezingen. Bovendien verkiest het parlement in mei een nieuwe Bondspresident.

In sommige andere landen vinden politici twee verkiezingen al te veel.

Nog een paar uitsmijters...

• In 2008 werden in Duitsland 17 referenduminitiatieven op deelstaatniveau opgestart. Het totaal aantal lopende initiatieven bedroeg vorig jaar 44, een absoluut record. (bronnen: pr-inside, Süddeutsche Zeitung, studie van Mehr Demokratie over Volksbegehren 2008).
  
  Voor een goed begrip: Een 'Volksbegehren' is de eerste stap op weg naar een bindend referendum. Met een 'Volksinitiative' kunnen burgers het parlement dwingen, een wetsvoorstel te behandelen. (Een initiatief wordt doorgaans opgestart in deelstaten waar de drempel voor referenda te hoog ligt.)
  'Bürgerbegehren' en 'Bürgerinitiativen' zijn net hetzelfde, maar dan op gemeentelijk vlak.

• In Noord-Rijnland-Westfalen werd zopas het vijfhonderdste gemeentelijk referenduminitiatief opgestart sinds de oprichting van de deelstaat in 1946.

• Het is de aandachtige lezer van deze sprokkels allicht niet ontgaan: alle Duitse deelstaten hebben een eigen grondwet. Dat geldt overigens ook voor alle Amerikaanse deelstaten en voor alle Zwitserse kantons. En ja, ook voor alle negen Ethiopische deelstaten.

Democratische sprokkels uit Duitsland (jan 09)

Berlijn : tweede referendum ('Pro Reli') komt eraan

Het is nu zo goed als zeker: dit jaar 'beleeft' de deelstaat Berlijn zijn tweede referendum. Na het veelbesproken Tempelhof-referendum gaat het deze keer opnieuw over een vraag die de gemoederen sterk beroert : moeten leerlingen (of hun ouders) in het gemeenschapsonderwijs vrij kunnen kiezen voor godsdienstlessen in de plaats van ethiek?

Onderwijs is deelstaatmaterie in Duitsland. In het Berlijnse publieke scholennet is ethiek sinds 2006 een verplicht vak. Leerlingen die godsdienstles willen, kunnen een extra keuzevak godsdienst volgen.

Het initiatief Pro Reli wil dit nu veranderen: godsdienstles moet als evenwaardig en alternatief keuzevak naast ethiek (zedenleer) staan. Om deze vraag in een bindend referendum aan de Berlijnse bevolking voor te leggen, heeft Pro Reli zo'n 195 000 handtekeningen verzameld. Aangezien de drempel bij 170 000 ligt en nog vier dagen overblijven om de handtekeningenreserve verder aan te dikken, gaan de initiatiefnemers en de pers ervan uit dat het referendum er komt.

Om succesvol te zijn moet het initiatief de helft van de uitgebrachte stemmen halen en moet het aantal ja-stemmen 25 % van de Berlijnse stemgerechtigde bevolking uitmaken. Een hoge drempel, die wellicht alleen gehaald kan worden als het referendum op een verkiezingsdag valt. De vraag die nu iedereen in spanning houdt is: zal de Berlijnse deelregering (de 'Senat') 7 juni, de dag van de Europese verkiezingen uitkiezen?

Het referendum-initiatief van krijgt veel steun van Berlijnse kerkgemeenschappen, de joodse gemeenschap en de oppositiepartijen CDU en FDP, maar het gaat lijnrecht in tegen de politiek van de 'rood-rode' Berlijnse coalitieregering (rood-rood = SPD en Die Linke). Het heeft al voor heel wat beroering gezorgd in de plaatselijke politiek. De daaruit voortvloeiende aandacht in de media heeft het initiatief waarschijnlijk geen windeieren gelegd.

Meer weten?
- de tekst van het wetsvoorstel
- berichtgeving uit de pers: Die Welt, Tagesspiegel, Neues Deutschland

- een nogal bits commentaar uit de Taz (met een interessante lezerreactie)

Duitsland : Grondwettelijk Hof beraadt over het Lissabon-verdrag

Op 10 en 11 februari zal het Duitse Grondwettelijk Hof in Karlsruhe twee dagen lang mondeling beraadslagen over een klacht tegen het Lissabon-verdrag.

Het Hof moet zich uitspreken over vier verschillende klachten : Peter Gauweiler (CSU), de parlementsfractie van die Linke, de ÖDP (Öko-Demokraten) en een klacht die 53 parlementsleden van die Linke als 'burgers' hebben ingediend (bron).

President Köhler wacht met het ondertekenen van de ratificatieoorkonde van het verdrag tot het Grondwettelijk Hof zich over de klachten heeft uitgesproken. Wanneer dit zal gebeuren, is niet bekend.

Meer weten?

De klacht van CSU-verkozene Peter Gauweiler kreeg in de media de meeste aandacht. Een gesprek met hem op de Zeit-blog.

Duitsland : Nieuwe studie over de gevolgen van wijzigbare partijlijsten bij gemeenteraadsverkiezingen

In dertien van de zestien Duitse deelstaten hebben de burgers bij gemeenteraadsverkiezingen de mogelijkheid, de door de partijen vastgelegde kandidatenvolgorde op de kieslijsten te wijzigen (cumuleren en panacheren).

Zopas is een studie van Mehr Demokratie verschenen over de gevolgen van cumuleren en panacheren voor de samenstelling van gemeenteraden in de deelstaat Brandenburg, bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2008.

Een opmerkelijk resultaat van de studie: zowat 30 % van de verkozen kandidaten zouden niet verkozen geweest zijn in een kiesstelsel met slechts één stem per kiezer.