Democratische sprokkels uit Duitsland - april 2009

Berlijn - Pro-Reli referendum: meerderheid voor behoud van verplicht ethiekonderwijs

Met een meerderheid van 51,3 % beslisten de Berlijnse stemburgers vandaag dat het vak 'ethiek' in het gemeenschapsonderwijs voor alle scholieren verplicht blijft. Dat is het resultaat van het eerste bindende referendum op volksinitiatief in de deelstaat Berlijn. De opkomst lag bij 29,2 %.

Sinds het schooljaar 2006-2007 is 'ethiek' verplicht in de eerste vier jaren van het middelbaar onderwijs, godsdienst daarentegen een naschools keuzevak. Deze regeling werd ingevoerd in de nasleep van een 'eremoord' op een jonge Duits-Koerdische vrouw in Berlijn, enkele jaren geleden.

De actiegroep Pro-Reli wilde ouders en leerlingen de vrije keuze geven tussen beide vakken en werkte een wetsontwerp in die zin uit. Ze verzamelden ruim 300 000 handtekeningen, heel wat meer dan de voor een bindend referendum vereiste 170 000. Over de achtergrond van en de aanloop naar het referendum had ik het al in de 'sprokkels' van januari en februari/maart.

Het resultaat is een getrouwe afspiegeling van de vroegere tweedeling van Berlijn : in alle Ostbezirke, de voormalige oostelijke districten, stemden meer dan 70 % met 'neen' (dus voor het behoud van 'ethiek'), in de voormalige Westbezirke waren meer dan 60 % van de kiezers voor het initiatief. (Het centraal gelegen Mitte en het 'oost-west'-district Friedrichshain-Kreuzberg laat ik buiten beschouwing)

Geen belastinggeld voor advertenties en publicaties

In de aanloop naar het referendum oordeelde het Berlijnse Oberverwaltungsgericht (de hoogste administratieve rechtbank) op 23 april dat de Berlijnse overheid geen belastinggeld mag gebruiken om via advertenties of publicaties voor haar standpunt omtrent het referendum (in casu: voor een 'neen' en dus voor het behoud van ethiek als verplicht vak) te werven. De initiatiefnemers van Pro-Reli hadden klacht ingediend tegen een voor 26 april geplande advertentiecampagne van de Senat (de Berlijnse regering) in de locale media.

De overheid mag haar standpunt wel via andere kanalen zoals persconferenties en interviews bekend maken. Ook mag belastinggeld gebruikt worden voor de druk en verspreiding van de officiële informatiebrochure in de aanloop naar referenda. In deze brochure krijgen de initiatiefnemers en de overheid de kans om hun argumenten en standpunten toe te lichten.

De vele affiches en plakkaten in het Berlijnse straatbeeld zijn een initiatief van de politieke partijen en worden naar ik aanneem uit de (grotendeels met belastinggeld gespijsde) partijkas gefinancierd.


Meer weten?
- De meest actuele stand van zaken: www.wahlen-berlin.de
- De NZZ over het Pro-Reli-referendum
- Achtergrondartikel in Die Welt : "Die Verfassung nutzt die Früchte des Christentums"
- ARD Tagesthemen, de dag voor het referendum





Duitsland - parlement stemt tegen democratie

Op 23 april stemden de meerderheidspartijen in de Bundestag (het Duitse parlement) tegen drie wetsontwerpen voor de invoering van bindende referenda op federaal niveau. Die Grünen, Die Linke en de liberale FDP hadden elk een eigen ontwerp ingediend. De coalitiepartijen CDU/CSU en de SPD stemden telkens gesloten tegen.

De sociaal-democratische SPD voert de invoering van het bindend referendum weliswaar in haar programma op, maar uit deze stemming blijkt dus hoe weinig waarde de partij er in werkelijkheid aan hecht. Dat geldt ook voor de CSU, de Beierse christen-democraten, die de laatste maanden luidkeels uitschreeuwen dat ze meer referenda willen (bvb. over nieuwe EU-verdragen die de grondwet wijzigen). Ook dat blijkt nu meer verkiezingsretoriek dan visie: de CSU verloor een paar maanden geleden haar onwrikbaar gewaande absolute meerderheid in Beieren en probeert zich nu als een bezetene te profileren. Alleen de CDU is consequent in haar afwijzing van meer democratie: ze was, is en blijft tegen referenda.

Ik stel me overigens ook vragen bij de oprechtheid van de indieners van de wetsontwerpen. Als je echt het bindend referendum wil invoeren, waarom dan drie verschillende wetsontwerpen uitwerken in plaats van één? Bovendien stemde alleen Die Linke voor de drie voorstellen. Voor mij bevestigt dit hele gedoe nog maar eens dat geen enkele politieke partij 'meer democratie' werkelijk als een prioriteit ziet.

En toch illustreert deze stemming dat directe democratie in Duitsland veel hoger op de politieke agenda staat dan in ons land. Alle 16 Duitse deelstaten kennen het bindend referendum op gemeentelijk en op deelstaatniveau (hier een overzicht van de modaliteiten per deelstaat). Waar handtekeningendrempels en opkomstquora het de burgers niet al te moeilijk maken, wordt er ook duchtig gebruik van gemaakt (vooral in Beieren en Hamburg). Volgens het 'referendumrapport 2008' van Mehr Demokratie liepen in 2008 op deelstaatniveau 44 initiatieven.

Meer weten?
- De volledige tekst van de wetsontwerpen van FDP, Grüne en Die Linke
- Een kort verslag van de zitting
- Stellingname van Mehr Demokratie na afloop van de stemming

- Kort overzicht van de referendum-modaliteiten op deelstaat- en op gemeenteniveau.
- Databank van gemeentelijke referenda in Duitsland


Kandidatenwatch.de gaat Europees

In de aanloop naar de EU-verkiezingen gaat vanaf 28 april kandidatenwatch.de niet alleen in Duitsland online, maar voor het eerst ook in drie andere EU-landen.

Over abgeordnetenwatch.de, het partijonafhankelijke platform dat Duitse burgers toelaat om rechtstreeks vragen te stellen aan hun verkozenen, schreef ik vroeger al dit stukje. Naast het (permanente) abgeordnetenwatch.de bestaat ook het (tijdelijke) kandidatenwatch.de, dat uitsluitend in de aanloop naar verkiezingen actief wordt. Zoals de naam al zegt, stellen burgers hier hun vragen aan kandidaten. Voor de Duitse federale verkiezingen van 2005 werden maar liefst 12 000 vragen gesteld, waarvan meer dan 8 000 een antwoord kregen.

Het Duitse initiatief wordt nu voor het eerst uitgebreid naar andere Europese landen. Naar aanleiding van de EU-verkiezingen op 7 juni 2009 zullen ook Ierland, Oostenrijk en Luxemburg hun eigen 'kandidatenwatch' voeren. De vier initiatieven worden gebundeld in het portaal parliamentwatch.org.




Nog een paar uitsmijters...

* Een nieuw luik van de Mehr Demokratie-website bundelt alle wetenswaardigheden over directe democratie in Duitsland: www.wissen.mehr-demokratie.de. Met onder meer een databank van initiatieven, een overzicht van de referendumwetgeving per deelstaat, publicaties over deelaspecten van democratie enz.

* Op 17 en 18 juni vindt in Keulen een wetenschappelijk colloquium plaats over "Demokratisches Verfahrensrecht in de EU" (democratisch procesrecht in de EU). Meer informatie hier.

* Een rijk gestoffeerde webstek over kieswetgeving : www.wahlrecht.de

* De 177 CDU-verkozenen in de Duitse Bundestag kregen op abgeordnetenwatch.de in totaal al 8 548 vragen, waarvan ze er 6 578 beantwoordden (79 %). Een lukraak gekozen voorbeeld: verkozene Cajus Julius Caesar uit Noord-Rijnland-Westfalen kreeg in deze legislatuur 29 vragen (waarvan 8 in de categorie 'democratie en burgerrechten'), die hij allemaal beantwoordde. Tijdens de verkiezingscampagne 2005 reageerde hij op 53 van 61 vragen.

Thüringen: parlement keurt referendumvoorstel 'Meer democratie in Thüringse gemeenten' goed

Op vrijdag 3 april keurde het parlement van de Duitse deelstaat Thüringen het burgerwetsontwerp 'Mehr Demokratie in Thüringer Kommunen' goed, dat de drempel voor bindende referenda op gemeentelijk niveau aanzienlijk lager legt. Voor dit wetsontwerp hadden een twintigtal burgerbewegingen in 2008 meer dan 235 000 handtekeningen bijeengebracht. De goedkeuring van het ontwerp door de Thüringse Landtag was de enige mogelijkheid om een bindend referendum in het najaar te voorkomen.

Na het recente succes in Hamburg is dit de tweede klinkende overwinning voor Mehr Demokratie (en voor de democratie tout court) in een Duitse deelstaat sinds december 2008. En ook deze keer ging een bitse strijd met de particratie vooraf...

In oktober 2008 berichtte ik al over de pogingen van de Thüringse christen-democraten om het referendum-in-wording te dwarsbomen. De CDU, die in het Thüringse parlement een volstrekte meerderheid had, joeg in een mum van tijd een eigen wet over gemeentelijke referenda door het parlement. Deze wet versoepelde weliswaar ook de bestaande regeling op een aantal vlakken, maar was op wezenlijke punten toch referendumonvriendelijker dan het wetsontwerp van de burgeractiegroepen. Vooral het vervangen van de vrije inzameling van handtekeningen op straat door de verplichte inschrijving op het gemeentehuis, zette veel kwaad bloed. Daarbij wijzigde de CDU ook de Thüringse gemeentewet, zodat niet meer duidelijk was of er voor het burgerwetsontwerp nog een juridische grondslag bestond.

Maar blijkbaar reed de CDU met haar sabotagewet zichzelf klem. Immers, bij een goedkeuring van het referendum zouden er in Thüringen twee wetten over gemeentelijke referenda naast elkaar bestaan: een wet van de burgers en een wet van de CDU-meerderheid. Een kluif voor juristen, dus. Bovendien hadden de Thüringse oppositiepartijen en Mehr Demokratie klacht neergelegd bij het Grondwettelijk Hof van Thüringen (Landesverfassungsgericht). Deze klacht wordt nu ingetrokken.

De nieuwe Thüringse referendumwet verlaagt de handtekeningendrempel voor bindende referenda tot 7 percent (voorheen 13 tot 17 %), het toestemmingsquorum tot 10, 15 of 20 % in grote, middelgrote resp. kleine gemeenten (voorheen 20-25 %). Ook breidt ze het aantal mogelijke onderwerpen uit (mogelijk worden bvb. referenda over bouwprojecten en de opname van kredieten) en voert de zogenaamde inwoneraanvraag ('Einwohnerantrag') in: 300 handtekeningen van inwoners ouder dan 14 jaar volstaan om een vraag verplicht op de agenda van de gemeenteraad te zetten. Dus ook niet-EU-burgers mogen ondertekenen. De inwoneraanvraag komt in de plaats van de bestaande burgeraanvraag ('Bürgerantrag').

Dank zij de nieuwe wet klimt de deelstaat Thüringen in de 'democratie-ranking' van Mehr Demokratie van een gedeelde voorlaatste naar de vierde plaats, na Berlijn, Hamburg en Beieren.